Een uitzonderlijk Saturnus-Jupiter lichtspel
op 20 - 22 december 2020
Om de 20 jaar "de grote conjunctie"
De positie van de heldere Jupiter en de matgele Saturnus op 21 december, een uur na zonsondergang (Arnhem). Saturnus nadert de ondergegane zon sneller dan Jupiter en trekt op 21 december aan Jupiter heel nauw bovenlangs voorbij.
Saturnus en Jupiter komen om de 20 jaar bij elkaar. Hun samenstand wordt vanwege de lange tussentijd "de grote conjunctie" genoemd. Deze biedt echter bij lange na niet zo´n opvallende lichtshow als de "bloedmaan" en beroert de toevallige waarnemer minder als bijv. de maansikkel bij Venus.
- In 2000 (28 mei) was de grote conjunctie te dicht bij de opkomende zon om aan de ochtendhemelmet het blote oog gezien te kunnen worden.
- In 1981 waren Jupiter en Saturnus op 4 maart bijna de hele nacht in bijna grootste glans aan de hemel (dit was de middelste van een drievoudige conjunctie, zie
). Hebben de mensen die toevallig omhoog hebben gekeken zich gerealiseerd dat ze getuigen waren van een zeer zeldzaam gebeuren?
Een extreem geringe hoekafstand
al vanaf 17 december 2020
De samenstand op 21 december is zo bijzonder vanwege het extreem dicht bij elkaar komen. Wanneer de ene planeet aan de andere voorbij trekt op een afstand groter dan de volle maan, lijken beide even helder als de dagen ervoor. Het rustig schijnende licht van de een "versterkt" het licht van de ander. Hoe geringer de onderlinge afstand, en hoe donkerder de hemel, des te meer interactie tussen het licht van de een en het licht van de ander lijkt er te zijn.
Het tempo van Saturnus verschilt relatief weinig van die van de heldere Jupiter. Van 19 tot 22 december is er elke avond een ander lichtspel. Hoe met name op 21 december tijdens het invallen van de duisternis de interacties tussen de "lichtsfeer" van Jupiter en die van Saturnus zijn, blijft een verrassing.
Begin april 2002 deed de zeer heldere Venus aan de donkere hemel de lichtzwakke Plejaden verbleken. Heeft de lichtzwakke Saturnus tijdens de schemering zo dicht bij de veel helderder Jupiter op 20-22 december dezelfde glans als de avonden ervoor? Of gaat zijn glans verloren in het licht van de heldere Jupiter? En hoe verandert dit in de loop van de schemeringstijd bij het dalen in de nevels?
Unieke fenomenen vanaf 16 december
Op 16 december verschijnt de ragfijne sikkel van de maan, de eerste wassende maan, rechtsonder het planetenpaar. Wie wordt na zonsondergang (Arnhem 16.25 uur) als eerste zichtbaar: de hoger staande Jupiter of te grotere sikkel? Wanneer er te hoge gebouwen zijn of er te veel lichthinder is om de sikkel te kunnen zien, is die plek geen goede waarnemingsplek.
Die plek waar de nieuwe avondsikkel van 16 december te zien is, zo laag in het zuidwesten, is een geschikte waarnemingsplaats voor 21 december
Hoe meer je vertrouwd bent met de hemelrichting waar Jupiter de voorafgaande avonden zichtbaar werd en hoe helderder de lucht, des te vroeger na zonsondergang is hij als een teer lichtvlekje te herkennen. Wat is hij aan de aan de nog lichtblauwe hemel klein. En wat neemt zijn lichtsterkte bij het invallen van de duisternis snel toe.
Jupiter wordt vroeger na zonsondergang zichtbaar dan de helderste sterren Wega, Capella. Maar nu hij zo laag en zo dicht bij de zon staat, moet je wel goede ogen hebben om hem na zonsondergang binnen een half uur te vinden.
Vaak geldt: Hoe jonger de ogen, des te korter na zonsondergang kan de tere sikkel en de planeet worden waargenomen. Wanneer de ontdekker aan de medezoekers laat zien boven welke bomen ze staan, en hoe hoog, wordt het voor de anderen gemakkelijker ze ook te herkennen. Hoe dieper blauw of hoe grijzer de zuidwestelijke hemel wordt, des te meer lichten de sikkel en Jupiter op en des te gemakkelijker is het om aan die grote hemel dat ene lichtpunt (terug) te vinden.
Dankzij Jupiter laat zich de plek waar Saturnus te vinden is inschatten. Na een kwartier is de hemel voldoende dieper blauw om Saturnus als een zeer zwak lichtvlekje te ontdekken. Jupiter is intussen een opvallend hemellicht geworden. Tot 16 december staat Saturnus verder dan een vollemaan-doorsnede van Jupiter verwijderd. Bij het invallen van de duisternis wordt hij niet zo´n helder wit licht als Jupiter. Hij schijnt zwak, "troebel geel".
De volgende avond wordt de gewassen maansikkel eerder dan Jupiter zichtbaar. zoek de planeet rechts van de maan, iets lager. De hoekafstand tussen Jupiter en Saturus is vanaf 17 december minder dan een vollemaan-doorsnede. Bij meerdere avonden achter elkaar een helder hemel zijn de planeten al vroeg na zonsondergang te herkennen. Hoe mee kennis over waar precies je moet zoeken en waarnaar je moet uitzien, des te kortere zoektijd voldoet.
Op 20 december gebeurt er tijdens het dalen iets nieuws. Saturnus komt vlak voor zijn ondergang (Arnhem 18.58 uur) recht boven Jupiter te staan. Maakt Saturnus zo dicht bij Jupiter een nog lichtzwakkere indruk dan de avonden ervoor?
Hoe het licht van de een het oplichten van de ander beinvloedt, blijft een verrassing. Zoveel verschillende factoren spelen een rol. Door meer of minder luchtvochtigheid, lichthinder kan het schouwspel zo anders worden.
In zuidelijke landen betere omstandigheden
Bijna alle mensen kunnen de toenadering op 16-21 december waarnemen. De mensen die in Scandinavië zo noordelijk wonen dat in november-januari de zon niet te zien is, kunenn het gebeuren niet volgen. Gezien vanaf het noordlijk halfrond beschrijven Saturnus en Jupiter eind 2020 elk etmaal ongeveer zo´n lage, zuidelijke en korte hemelboog als de zon midden januari (ongeveer zo - zw). In de loop van de maand worden de planeten in het zuidwesten op een steeds lagere positie zichtbaar. Tijdens de schemering dalen ze; bij weinig laaghangende nevel kunnen ze aan de volkomen donkere hemel oplichten. De planeten verbleken in de loop van december geleidelijk meer in de avondgloed en zijn aan de fonkelende sterrenhemel steeds korter te zien.
Voor de waarnemers in zuidelijke landen zijn de omstandigheden veel beter. Het planetenpaar staat bij zonsondergang niet zo laag als in Nederland. Door het veel sneller invallen van de duisternis kan ook de lichtzwakke Saturnus relatief vroeg, relatief hoog boven de horizon, en relatief krachtig oplichten. Wanneer bovendien een heuvel of hoogvlakte je observatiepost is, kun je het dalen langer volgen.
Jupiter en Saturnus komen van 1 tot 21 december dichter bij de kop van de Steenbok te staan. Deze relatief langzame oostwaartse gang langs de sterren is vanuit Nederland met het blote oog niet te zien. De lichtzwakke sterren van de Steenbok verbleken veel vroeger in het licht van de ondergegane zon dan Saturnus en Jupiter.
De planeten volgen meerdere bewegingen tegelijkertijd. Probeer die steeds te onderscheiden:
- Saturnus nadert de zon sneller dan Jupiter. Hij daalt sneller, beweegt sneller van zuidoost naar zuidwest dan Jupiter.
- Jupiter nadert de Steenbok sneller dan Saturnus. Hij beweegt t.o.v. de sterren sneller in oostwaartse richting. Jupiter trekt door een dierenriembeeld sneller van west naar oost dan Saturnus.
21 december 2020,
beide planeten dicht bij de ondergegane winterzon
De positie van de zon in het sterernbeeld Schutter en het planetenpaar in de Steenbok op 21 december 2020, winterzonnewendedag. Het planetenpaar staat 30° ten oosten van de winterzon.
Dit jaar begint de winter op 21 december. De zon beschrijft zijn laagste hemelboog, hij is maar 7 uur en 45 min. aan de hemel. Op 21 december 2020 gaat de zon omstreeks 16.27 uur onder (Arnhem). De zon heeft op 21 december zijn meest zuidelijke ondergangspositie (ongeveer in het zuidwesten, 6° ten noorden ervan).
Om 12.44 uur was de bijna halve maan opgekomen. Tijdens het dalen van de zon klimt ze en valt meer op. Jupiter bevindt zich ongeveer op de boog tussen maan en de plek van zonsondergang. Op het moment van zonsondergang staat hij onzichtbaar 26° links van de zon, 14° boven de (vlakke) horizon (bij uitgestrekte arm is je handbreedte 10°). De zon stond omstreeks half 3 in die richting, maar wel 6° hoger.
Op 21 december wordt het zwak "troebel geel" lichtpuntje (voor het eerst) rechtsboven Jupiter zichtbaar (ongeveer een-vijfde maandoorsnede afstand). Omdat zijn locatie aan de hemel bekend is, kan hij als een relatief zwak lichtvlekje gevonden worden.
De planeten dalen samen en tijdens het dalen komen Saturnus en Jupiter nog dichter bij elkaar. Saturnus daalt iets sneller (beweegt op zijn hemelboog iets sneller van oost naar west) dan Jupiter.
Een zo´n extreem nauwe conjunctie in de avondgloed biedt moeilijk voorspelbare lichtfenomenen. Afhankelijk van de omstandigheden kan het gebeuren in het ene land heel anders uitzien dan in het andere.
- Jupiter licht bij het invallen van de duisternis intensiever op. Gaat hij korte of langere tijd de veel lichtzwakke Saturnus zodanig verbleken, dat die nauwelijks meer te zien is?
- De hemel is zo kraakhelder dat de dalende Saturnus kortere of langere tijd duidelijk oplicht. Kan hij zo vlak boven de heldere Jupiter als een afzondelijke licht verschijnen?
- Heeft Saturnus voldoende grootte ("lichtsfeer") om zich met Jupiter te kunnen verenigen?
Omstreeks 18.55 uur (2½ uur na de zon) gaat het planetenpaar onder. Of bij een kraakheldere hemel de lichtzwakke Saturnus nog tot 18.30 uur zichtbaar blijft en Jupiter nog een kwartier langer?
De allerkortste hoekafstand tussen Jupiter en Saturnus vindt plaats na hun ondergang, om 19.21 uur. Die verschilt nauwelijks van de hoekafstand bij het zichtbaar worden van Saturnus. De volgende avond is er wel een duidelijk verschil: zoek Saturnus rechts van Jupiter. Vanaf de 23ste staat Saturnus lager en gaat als eerste onder.
Jupiter beweegt in december sneller oostwaarts langs de sterren dan Saturnus. Vanaf 22 december staat hij dichter bij de kop van de Steenbok
Saturnus verdwijnt omstreeks 4 januari 2021 in de avondgloed
Gedurende twee weken is te zien dat Saturnus de nieuwe koploper is. Van avond tot avond verschijnt hij steeds lager boven de horizon. Hij verdwijnt omstreeks 4 januari 2021 in het licht van de ondergegane zon. Jupiter, die veel helderder is, blijft dan nog een week zichtbaar. Vanaf omstreeks 12 januari is ook hij te dicht bij de zon om in de schemering even met het blote oog als een teer lichtpuntje gezien te kunnen worden.
Saturnus nadert de ondergegane zon sneller dan Jupiter en staat vanaf 23 december 2020 lager in het zuidwesten. De tijden zijn steeds een uur na zonsondergang.
