De Grote en de Kleine Beer bestrijken een zeer groot deel van de noordelijke hemel.
De sterren cirkelen om de Poolster, de “vaste ster” in het noorden.
Uit: Himmelskunde, L. Bisterbosch, Neuauflage 2005, Pädagogische Forschungsstelle,
Abt. Kassel Brabanter Str. 45, D-34131 Kassel, Tel. 0561 37206, Fax 316 21 89
De Grote en de Kleine Berin, een geschenk van Zeus
Nu de dagen snel korter worden, trekt de sterrenhemel meer de aandacht. Vooral de mensen die in het noorden van Nederland wonen, kunnen dit goed merken. De noordelijke hemel biedt ‘s avonds een goede gelegenheid om de sterren te leren kennen. Daar staat een groot beeld dat in de loop van de avond steeds gemakkelijker te herkennen is. Zijn stand wordt steeds “beter” en rond middernacht staat het in een positie zoals die is afgebeeld op de linker kaart. Je herkent met een oogopslag een wagen. Deze is zo groot dat de zeven sterren de naam Grote Wagen hebben gekregen. Aan de hemel is deze veel en veel groter dan de afbeelding doet vermoeden. Dat deze zeven sterren “de Grote Beer” worden genoemd, is eigenlijk ten onrechte. Ze markeren alleen de staart en een klein deel van zijn rug!
Millennia lang hebben zeevaarders, reizigers en anderen de Grote Wagen waargenomen om zich te oriënteren in de ruimte. Door het achterschot vijf keer te verlengen, vind je de Poolster. Deze ster is de enige ster die altijd in dezelfde richting staat. Ook al is hij de meest bekende ster, deze ster valt niet op. De Poolster is ongeveer zo helder als de sterren van het achterschot. Vanwege zijn bijzondere plaats aan de hemel is hij zo belangrijk.
De ochtendhemel ziet er heel anders uit ...
Wanneer je de ochtendhemel (rechter afbeelding) vergelijkt met je herinneringsbeeld van de avondhemel, dan kun je je verbazen hoezeer de aanblik is veranderd. De Grote Wagen lijkt heel anders, maar toch staan de zeven sterren in dezelfde verhouding tot elkaar en de Poolster. De Grote Beer cirkelt als het ware om de Poolster.
Vincent van Gogh 1888
Ook de andere sterrenbeelden zien aan de ene kant van de Poolster er heel anders uit dan aan de andere kant. Alle sterren cirkelen om deze “vaste ster” die heel dicht bij de noordelijke hemelpool staat. Vandaar de naam Poolster voor deze ster die zich altijd in het noorden bevindt. Hij zou ook de staartster van de Kleine Beer zou kunnen heten of, eigentijds, het handvat van een buggy.
Een geschenk van Zeus
In de Griekse mythologie waren er meerdere verhalen over de Beren aan de hemel. Volgens deze overlevering waren ze een Grote en Kleine Berin. De godin Rhea vreesde dat haar man Chronos (de Tijd) hun pasgeboren zoon Zeus zou verslinden. Hij, het hoofd der goden, had hun eerste vijf kinderen direct na de geboorte opgegeten. Ze verborg de baby op het eiland Kreta en gaf haar man een in luiers gewikkelde steen, die hij onmiddellijk verzwolg. Twee nimfen verzorgden het godenkind, met honing en geitenmelk groeide Zeus op. Toen zijn vader een vermoeden kreeg en zijn zoon ging zoeken, veranderde Zeus zichzelf in een draak en de beide nimfen in berinnen. Zij leidden Chronos weg van de grot. Nadat Zeus de heerschappij van zijn vader had overgenomen, plaatste hij de berinnen als dank voor hun diensten op een bijzondere plaats aan de hemel.
Je eigen positie op aarde ...
Het Griekse woord voor beer is arktos, de arctische gebieden zijn de noordpoolstreken. In het koude, onherbergzame hoge Noorden is de Grote Beer een nog indrukwekkender sterrenbeeld dan in Nederland.
Je kunt aan de Poolsterster niet alleen het noorden aflezen, maar ook de noordelijke breedte van je verblijfplaats. Reis je naar het noorden, dan staat hij hoger, op de Noordpool bevindt hij zich pal boven je hoofd. De Grote Beer schrijdt langs de gehele horizon.
Op reis richting het zuiden, verschijnt de Poolster lager boven de noordelijke horizon. Vanuit Hamburg gezien, heeft hij een hoogte van 54 graden, in Bern staat hij 7 graad lager. In Kreta stijgt en daalt de Grote Beer veel steiler dan in Nederland, de dissel verdwijnt even achter de noordelijke horizon. In Zuid-Egypte (23 graden noordelijke breedte) staat de Poolster nog lager, 23 graden boven het noordpunt, en verdwijnt een groter deel van de Grote Beer achter de horizon.
Reis je verder richting de Evenaar, dan verdwijnt de Poolster achter de noordelijke horizon. Voor de Europese ontdekkingsreizigers was een vaart naar landen ten zuiden van de Evenaar een hachelijke onderneming.
In Nederland blijven de beren de hele nacht zichtbaar, het hele jaar door staan ze boven de noordelijke horizon of hoog boven je. De Grote en de Kleine Beer hebben een ideale plaats aan de hemel, wanneer je je eigen positie op aarde wilt bepalen
De oorspronkelijke versie verscheen in : a tempo 09/2005
