De paasvollemaan in 2019
De paasdatum 21 april 2019 roept veel vragen op.
Pasen is op de zondag na de eerste volle maan in de lente. In 325 hebben de Christenen ervoor gekozen, dat het feest van de verrijzenis niet op een vaste datum in het kalenderjaar was. De opstanding van Christus had plaatsgevonden op een zondagochtend na de eerste volle maan in de lente. Bij het bepalen van deze feestdag, en daarmee de data voor carnaval, het vasten, Hemelvaart en Pinksteren werd er dus gekeken naar het jaarlijkse stijgen en dalen van de zon en het maandelijkse wassen an afnemen van de maan.
Dit jaar begint de lente op 20 maart 2019. Hoezo geldt de volle maan van 21 maart 2019 niet als de paasvollemaan?
Deze eeuw, en ook dit millenium, begint de lente meestal op 20 maart. Mede omdat het jaar 2000 een extra dag had, de schrikkeldag 29 februari, valt de eerste lentedag vaak op 20 maart of zelfs twee dagen vroeger dan 21 maart.
Bij de kalenderhervorming in 1582 werden de regels voor de schrikkeldagen verbeterd en werd (mede daarom) de datum voor de paasvollemaan aangescherpt. De maan moet op 21 maart of later vol worden. Een volle maan op 20 maart geldt dus niet als paasvollemaan, ook al begint op 19 of 20 maart de lente.
Dankzij een artikel van Elisabeth Vreede over het Paasfeest uit 1943, toen speelde hetzelfde, werd het me duidelijk dat de sleutel ligt in de wijze waarop het tijdstip van volle maan berekend wordt. De Christelijke kerk had tijdens het eerste concilie van Nicea in 325 aan astronomen de opdracht gegeven de paasvollemaan te berekenen. Ze gebruikten hun kennis van langjarige zon- en maanritmes, rekenformules en tabellen om voor de komende jaren de paasvollemaan te berekenen. Door de eeuwen heen bleken er steeds aanpassingen nodig te zijn, de hemel is geen machine. Er bleken ook ritmes te bestaan die zich pas na duizenden jaren manifesteren. Het samenspel van zon en maan, verloopt elke keer weer iets anders. Elk moment is eenmalig, uniek.
De berekende tijden voor de paasvollemaan waren gebaseerd op gemiddelde waarden. In de Middeleeuwen ging de datum voor de berekende eerste volle maan in de lente steeds grover afwijken van dat wat er aan de hemel gebeurde. De makers van de Gregoriaanse kalender, die in 1582 in gebruik werd genomen, hadden veel meer kennis van de langdurige zon- en maanritmes en hun samenspel dan hun voorgangers. Deze vakmensen hebben de ritmische rekenmethode zo goed aangepast dat deze tot het jaar 5000 gebruikt kan worden.
De "kerkelijke feestdagenkalender" uit 1582 geeft de tijden van "gemiddelde volle maan" aan. De exacte beweging van de maan is zeer grillig, men spreekt over storende invloeden. Bij het cyclisch berekenen van de volle maan wordt met zeer vele ritmes van zon en maan rekening gehouden, maar niet met alle daarbijkomende onregelmatigheden en ook niet met de zeer verfijnde ritmes.
De kerkelijke rekenmethode houdt wel rekening met het Joodse Paschafeest, dat jaarlijks op 14 Nisan plaatsvindt. De kruisiging had plaatsgevonden op 14 Nisan. Paaszondag valt op de zondag na 14 Nisan.
Voor 19 april 2019 is het verschil tussen de "kerkelijke volle maan" (om 4 uur wintertijd volle maan) en de "ware volle maan" (om 13.12 uur zomertijd volle maan) ruim 8 uur. De ruimtelijk exact berekende volle maan, de maan in oppositie met de zon, wordt de "ware volle maan" genoemd. Het tijdstip wordt in minuten aangegeven; bij een maansverduistering is het exacte tijdstip van volle maan een belangrijk gegeven.
Op 21 maart 2019 komt de maan, berekend vanuit het middelpunt van de aarde, om 2.43 uur tegenover de zon te staan. Zou je deze "ware volle maan" als paasvollemaan laten gelden, krijgt het Christelijke Paasfeest een datum ruim voor het Joodse Paschafeest op 14 Nisan, dat op 19 april 2019 bij zonsondergang begint.
De cyclische rekenmethode uit 1582 laat de maan in maart waarschijnlijk ongeveer 8 uur eerder vol worden dan 21 maart om 2.43 uur. De "gemiddelde volle maan" is in de nacht van 20 op 21 maart al vóór middernacht, dus op 20 maart. Door de afspraken die in 1582 gemaakt zijn, geldt de volle maan op 20 maart niet als paasvollemaan. De kerkelijke volle maan is op vrijdag 19 april om 4 uur: Paaszondag is op 21 april en heeft dus wel een datum na het Joodse Paschafeest.
***
Sterrenkundigen verheugen zich over de aandacht voor de Paasdatum. Mensen ontdekken dat er verschillende benaderingen zijn en dat de beweeglijke Paasdatum van de seizoenen, van het volle maanritme, andere maanritmes en ook nog van de weekindeling afhangt.
In de "Sternen- und Planetenkalender 2019" is een kopie van de oorspronkelijke Gregoriaanse kalender uit 1582 opgenomen. De webpagina heeft een uitgebreide toelichtende tekst gekregen, zie menu "Kalender". Plaatjes van de periode 1984-2122 zijn toegevoegd, met dank aan Google.
De bijzondere Paasvollemaan van 19 april 2019 wordt met een historische prent toegelicht.
Het menu "Kosmos en mens" / "Elisabeth Vreede" biedt verdiepende artikelen.
Het artikel over het Paasfeest van Elisabeth Vreede uit haar "Kalender Pasen 1943- Pasen 1944", geeft geschiedkundige feiten, originele beschouwingen en nieuwe perspectieven.
Nieuw is de toelichting op de verschillen tussen de Joodse maankalender en de Romeinse (Christelijke) zonnekalender. Het Laatste Avondmaal was op een donderdagavond, een bijna volle maan steeg omhoog (de "dag" 14 Nisan begon). De verrijzenis was op de eerste dag van de nieuwe week, op zondag bij zonsopkomst en een dalende afnemende maan (op 16 Nisan).
De Joodse nieuwe maand begon bij het zichtbaar worden van de maansikkel aan de avondhemel, de Joodse dag begon bij zonsondergang en eindigde bij de volgende zonsondergang. Het Laatste Avondmaal en de kruisiging van Jesus Christus vonden beide op 14 Nisan plaats, een dag in het midden van de eerste lentemaand. Een (bijna) volle maan scheen de hele nacht.
***
